Kalapieko kideok, bizikleta bidezko mugikortasunaren zale amorratu garenez, beste hiri batzuetako bizikletazko mugikortasuna nola diseinatu eta planifikatzen den ikusteko aprobetxatzen ditugu oporrak. Artikulu sorta honetan, bisita hauetan ikusitakoa ezagutarazi nahi dugu. Azken artikulu honetan Londres, Erresuma Batuko hiriburua, izango dugu hizpide.

Deskribapen orokorra

Londres hiri handia da, eta 9 milioi biztanle inguru ditu. Metropoli-eremuak, berriz, 14 milioi pertsona baino gehiago ditu. Hori dela eta, Europako hiririk handienetako eta anitzenetako bat da.

Halaber, Londres finantza-gune garrantzitsua da mundu osoan, eta London-eko City-a eta Canary Wharf dira bere bi finantza-barruti nagusiak, eta bertan pertsona askok lan egiten duten. Gainera, hiria lider globala da moda, komunikabideak, arteak, teknologia eta hezkuntza bezalako sektoreetan, nazioartean ospe handia duten unibertsitate askorekin.

Geografikoki, Londres Ingalaterrako hego-ekialdean dago, Tamesis ibaiaren ertzean. Ibai horrek sigi-saga egiten du hirian zehar, eta Londres hainbat eremutan banatzen du. Londresko paisaia eraikin historikoen eta arkitektura modernoaren arteko nahasketa da, eta monumentu ospetsuak ditu, hala nola Big Ben, Dorrearen zubia, Buckingham jauregia eta San Pablo katedrala. Londresko klima epela eta hezea da, eta euri asko egiten du urtean zehar. Horri esker, berdegune ugari daude, hala nola Hyde Park eta Kensingtongo Lorategiak.

Nola mugitzen da Paris?

Transport for Londonen datuen arabera, hiriko garraiobiderik erabiliena garraio publikoa da, % 37ko banaketa modalarekin. Ondoren, ibilgailu pribatu motorduna dago, % 32rekin; mugikortasun aktiboa, bizikleta barne, % 30ean dago. Bizikletaren banaketa modala % 5,1ekoa da ( % 16ra iristen da hiriko erdialdean), eta hori ez dago gaizki Donostiarekin alderatuz gero (2021eko azken datuen arabera, Donostia % 4,45ekoa da), baina bizikleta presentzia handiagoa duten Europako beste hiri handi batzuetako datuen oso atzean dago.

Londresko garraio publikoaren sistemari dagokionez, esan beharra dago munduko handienetakoa eta eraginkorrenetakoa dela. Hainbat garraiobidek osatzen dute, hala nola:

Metroa (Tube): Hiriaren zati handi bat eta aldiriak estaltzen dituzten 11 linea ditu, eta munduko metro-sistemarik zaharrena eta Londresko garraio publikoaren bihotza da.
Autobusez: Bi solairuko autobus gorrien sare zabalak metroak zuzenean estaltzen ez dituen eremuak lotzen ditu. Etengabeko zerbitzua eskaintzen dute, gaueko ibilbideak barne.
Lurrazaleko trenak: Overground eta DLR (Docklands Light Railway) trenek metroa osatzen dute, Londres inguruko eta ekialdeko eremuetarako sarbidea eskainiz.
Tranbiak: Londres hegoaldean egiten dute lan, batez ere Croydon eta inguruetan.
Itsasontziak (Thames Clippers): Ferry-zerbitzua Tamesis ibaian zehar, ibaian zehar funtsezko puntuak lotzen dituena.
Taxiak eta minicabs: Ikoniko taxi beltzak eta taxi zerbitzu pribatuak (minicabs) barne.
Cycle Santander bizikleta publikoen zerbitzua.

Sistema guzti hau Transport for London-en (TfL) pean bateratuta dago, eta hiri osoan mugikortasuna errazteko tarifak, ibilbideak eta zerbitzuak koordinatzen ditu.

Ibilgailu pribatu motordunen trafikoa kudeatzeari dagokionez, Londresek hainbat murrizketa-neurri ezarri ditu azken hamarkadetan autoentzat, ibilgailuen pilaketa murrizteko, airearen kalitatea hobetzeko eta garraiobide iraunkorragoen erabilera sustatzeko.

Lehenik eta behin, 2003an, Pilaketa Tarifa sartu zen. Tasa hori ordaindu behar dute puntako orduetan Londresko erdiguneetatik zirkulatzen duten gidariek. Ordaindu beharreko tarifa 15 minutukoa da eguneko, eta automatikoki ordaintzen da kamera-sistema baten bidez. Tasa hori funtsezkoa izan da hiriaren bihotzean pilaketak murrizteko, eta ibilgailuen trafikoa % 30 murriztea ahalbidetu du.

Bestalde, hirian tamaina handiko ZBE bat dago, “Ultra Low Emission Zone (ULEZ)” izenekoa. Eremu honek airearen kutsadura murriztea bilatzen duen diseinu bat du, emisioen estandar zorrotzak betetzen ez dituzten ibilgailuek tarifa gehigarri bat ordain dezaten eskatuz. Hasiera batean, Londreseko erdigunea hartzen zuen eremuak, baina 2021eko urritik zabaldu egin zen, North eta South Circular Roads (A406 eta A205) errepide zirkularraren barruko ia eremu osoa barne hartzeko, 1500m2-ko eremua estaliz. Emisio-estandarrak betetzen dituzten ibilgailuek, berriz, “4” ordaindu behar dute gasolinazko motorretarako eta “6” diesel motorretarako. Estandarrak betetzen ez dituzten ibilgailuak, ordea, 12,50 eguneko (automobilak eta motoak) edo 100 (kamioiak eta autobusak).

ULEZ mapa eta kongestio eremua:

Hiriko ibilgailu pribatu motordunentzako neurriei buruzko informazio zehatza:
https://tfl.gov.uk/modes/driving/

Bizikleta bidezko mugikortasuna sustatzeko politikak eta abian dauden planen xehetasunak

Europako beste hiri handi batzuetan bezala, bizikleta XIX. mendetik dago hirian, eta erabilera murriztu egin zen 60-70eko hamarkadako automobilaren gorakadarekin. 1970etik aurrera hasi zen bizikletaren gorakada motela 2000ko hamarkadara arte. 2000-2012 aldian bizkortu egin zen bizikletaren erabilera, duela urte gutxiko aurreko zifrak bikoiztuz, eta 580.000 joan-etorri egin ziren egunero guztira.

2013tik aurrera, erabiltzaileek eta hiriko txirrindularien elkarteek, gertatzen ziren bizikleta-istripuen aurrean, azpiegitura seguruagoaren aldeko presioa egiten hasi ziren, eta, bizikleta publikoaren zerbitzu berriarekin batera, aurrera egiten jarraitu ahal izan zuten, bizikletaren erabilera areagotze aldera.

Pandemiak eta osasun-larrialdiko egoerak autoaren presentzia txikiagoa duen hiri baten aldeko aldaketak bizkortzeko ateak ireki zituzten, eta hainbat neurri taktiko eta azkar hartu ziren, garraio publikoa gutxiago erabiltzea ibilgailu pribatu motorduna gehiago erabiltzea galarazteko. Ildo horretan, ugaritu egin ziren aldi baterako erreiak eta aurrerago xehetasunez azalduko ditugun Low traffic neighbourhood jarduerak. Horri esker, bizikleta asko erabili zen pandemia-aldian, eta pandemia amaitu ondoren ere bizikletak garraiobide ezaguna izaten jarraitu du.

2023ko ekainaz geroztik, hiriko garraioaren kudeaketaz arduratzen den Transport for London (TfL) zentroak Cycling Action 2 plana du abian, 2018an abian jarritako lehen Cycling action planaren ondoren. Plan honen helburua da 2030erako bizikletaren erabilera-maila heren batean handitzea, 2022an bizikletaz egindako 1,2 milioi bidaiatik egunero bizikletaz egindako 1,6 milioira igaroz 2030erako, eta zikloien sarea zabaltzea, londrestarren % 40 saretik 400 metro baino gutxiagora bizi daitezen 2030erako. Planak honako hauek ere azpimarratzen ditu: parte-hartzea, diseinu-prozesuak indartzea, aurrerapena monitorizatzea, bizikletaren erabilera dibertsifikatzea eta hiri berdeagoa, seguruagoa eta osasungarriagoa sustatzea. Hori guztia egin ahal izateko, urtean 177 M €-ko inbertsioa egitea proposatu dute.

Bizikleta-bideak diseinatzeko jarraibideak

The London Cycling Standards (LCDS) dokumentuak bizikletaren erabiltzaileentzako kale eta espazio lagunkoiak diseinatzeko baldintzak eta jarraibideak ezartzen ditu, gaitasun guztietako erabiltzaileentzako kalitatezko azpiegitura sortzea helburu duen ikuspegiarekin.

Ardatz nagusietan edukiera handiko bide bananduak daude (jarraian aipatuko ditugun cycling superhighways). Hiriko gainerako tokietan, ibilgailuekin espazioa partekatzen duen eredu bat nagusitzen da (Erresuma Batua prestakuntzan oinarritutako bizikleta-tradizioa duen herrialdea da, eta galtzadan ibiltzeko tradizio handia dago). Londresko hiriko txirrindulariek bigarren mailako kaleak erabiltzen dituzte, eta, autoentzako neurri murriztaileei esker, ez daude duela urte batzuk bezain gainezka.

Nolanahi ere, irisgarritasuna faktore garrantzitsua da bideen diseinuan, eta esperientzia gutxiago duten erabiltzaileei aukerak ematen saiatzen da. Bizikletentzako pistek edo erreiek 2 metroko zabalera izan behar dute norabide bakoitzean (4 metro noranzko biko pistetarako), eta beti daude hiriaren ardatz nagusietan. Ezin bada 2 metroko zabalera lortu, kontuan hartu behar da erabiltzaile azkarrenek aukera dezaketela emandako instalazioak ez erabiltzea eta, horrela, eskarmentu gutxien dutenei leku gehiago uztea.

Jardunbide egokiak

Cycling superhighway (Orain Cycleways izenarekin)

Bidegorri gisako azpiegitura hau, hiriko gune periferikoak hiriaren erdigunearekin zuzenean lotzen ditu, eta bizikleta kopuru handi bat abiadura azkarrean mugitzeko bereziki diseinatuta dago. Kalitate handiko azpiegitura zabalarekin erabiltzaile asko mugitzea lortzen da. Xehetasunak ere zaintzen dira (gurutzaketak, irteerak, birak, semaforoak, etab.) bizikleten joan-etorria ahalik eta arinena izan dadin.

Esan behar da “Superhighways” hauek beren arrakastaren biktima izan direla, oso azkar ibiltzen diren erabiltzaile askok maiz erabiltzen baitituzte (batez ere puntako orduetan), eta ez dira hain erakargarri izaten esperientzia gutxiago duten erabiltzaileentzat, bizikleta erabiltzaile askokin ibiltzera irits baitaitezke eta beldurgarria izan dakieke.

Gainera, superhighway terminoa ere berrpentsatu egin da, auto zentrista terminoa baita, eta zenbait erabiltzailerentzat bidea erakargarri egiten ez duen abiaduraren ideia eragin baitezake. Ondorioz, gaitasun handiko bide hauek cycleways izena hartu dute, besterik gabe, eta azkartasuna baino gehiago arintasuna terminoarekin lan egiten da.

Low Traffic Neighbourhood

Erresuma Batuan, trafiko txikiko auzo batean (LTN, ingelesezko sigletan) trafikoa murriztu egiten da aldi baterako hesiak edo “iragazki modalak” deiturikoak erabiliz. Eremu horiek bizitegi-eremuetan inplementatzen dira, eta hesiak erabiliz inplementatu daitezke, hala nola bolardoak, hesi-hesiak eta jardinerak; era berean, modu birtualean inplementatu daitezke, matrikulak eta trafiko-seinaleak automatikoki ezagutzeko kamerak erabiliz, egoiliarrei eta larrialdi-zerbitzuei ibilgailuak sartzen uzteko eta, aldi berean, gainerako ibilgailu pribatu motordunen igarotzea murrizteko.

Giro atseginagoa sortzea ere bilatzen da, trafiko gutxirekin eta lasaitasunarekin, ibiltzeko, bizikletan ibiltzeko eta sozializatzeko leku gehiagorekin. Horren barruan sar daitezke espaloiak handitzea, hiri-altzariak jartzea, zuhaitzak landatzea eta berdeguneak sortzea.

LTNak 1970eko hamarkadatik existitzen ziren, baina Covid delakoaren krisiarekin azkartu zen haien ezarpena. Kritika batzuk jaso dituzten arren, herrialde osoan zabaldu dira, eta ebidentzia argiek erakusten dute LTNek autoaren erabilera murriztea, oinez eta bizikletaz mugitzeko aukerak areagotzea eta kaleko delinkuentzia, indarkeriazko delituak eta sexu-erasoak murriztea dakartela.

What are the benefits of low traffic neighbourhoods on residents in London?

Cyclescheme

Cyclescheme Erresuma Batuko programa bat da, enplegatuei bizikletak eta osagarriak erosteko aukera ematen diena, lanera kostu txikian joateko, zerga-salbuespenak aprobetxatuz. “Salary sacrifice” edo soldata-sakrifizioaren eskema baten bidez funtzionatzen du. Eskema horretan, langileek soldata zergak baino lehen murriztea adosten dute, bizikleta eta ekipamendu bat jasotzearen truke. Soldata-murrizketa horrek aurrezki fiskalak ekartzen ditu, bai enplegatuarentzat, bai enplegatzailearentzat.

https://www.cyclescheme.co.uk/

Aparkalekuak etxebizitzetan

Hiriko inguru periferikoetako etxebizitza askok bizikletentzako aparkaleku babestuak dituzte kalean. Kalean egoteak erraztu eta erosoago egiten du bizikleta hartzea eta uztea joan-etorri bakoitzaren aurretik eta ondoren.

Aparkalekuak tren geltokietan

Garraio publikoko geltoki nagusiek ere aparkaleku onak dituzte bizikleta eta garraio publikoa uztartzeko eta, horrela, bizikletaren eta garraio publikoaren erabilera handitzeko.

Zama bizikletentzako aparkalekuak

Zama-bizikleten erabilera gero eta hedatuago dago Europa osoan. Bizikleta horiek ibilgailu pribatua ordezteko aukera ematen dute, behar askotarako (banaketa, zama astunak eramatea, erosketak, haurrak, etab.). Hala ere, ohikoak baino bizikleta handiagoak direnez, aparkaleku bereziak behar dituzte. Londresen, Europako beste hiri askotan bezala, horrelako aparkalekuak dituzte instalatuta.

Aparkaleku babestuak empresetan

Era berean, bizikleta aparkalekuak ikusten dira ere hiriko enpresa handi askotan, adibidez, Londresko Cityko argazkian.

Bizikletentzako salbuespenak

Bizikletari ibilgailu pribatuarekiko abantailak ematen zaizkionez, bizikletaren erabilera sustatzen laguntzen da. Bizikletaz ibiltzeak ezaugarri bereziak ditu, eta, horiei esker, salbuespenak aplika dakizkioke (birak, semaforo gorria igarotzea, etab.) trafikoari buruzko ohiko araudiari, zirkulaziorako arriskurik sortu gabe. Era honetan, ohikoa da “Except cycles” kartela hiri osoan zehar ikustea.

Trafiko-iragazkiak

Oslon eta Parisen ikusi dugun bezala, bizikletei bakarrik pasatzen uzten dieten trafiko-iragazkiak aurki ditzakegu. Beste garraiobide batzuen aldean bizikletaren abantaila dagoenez, aktiboki sustatzen da jendeak autoa gutxiago erabiltzea. Neurri hori LTNetan edo bizitegi-kaleetan ezartzen da.

Covid-19

COVID-19aren pandemiak inflexio-puntu bat markatu zuen, beste hiri askotan bezala. Urruntze sozialarekin, bizikleta aukera seguruagoa eta egokiagoa bihurtu zen londrestar askorentzat. Horri erantzunez, bizikleta-azpiegituren hobekuntzak bizkortu ziren, hala nola aldi baterako bidegorriak sortzea eta LTNak hedatzea, bizikleta Londresko garraio-sistemaren funtsezko zati gisa sendotuz. Aldi baterako bidegorriak ere jarri ziren martxan, Parisen beheko adibide gisa erabili zen modu berean.

Babesa gurutzebideetan

Londresek, halaber, bidegurutzeak hobetzeko lan egin du azken urteotan, eta bizikleten diseinua hobetu du puntu horietan (bereizketa, seinaleak, trafikoa lasaitzea…). Gurutzaketak, zalantzarik gabe, gatazka-puntu eta arrisku potentzial dira. Bizikletaren erabiltzailearen errealitatea kontuan hartzen duten diseinuei esker, segurtasuna hobetzen da.

Kotxe aparkalekuak bizikleta aparkalekuengatik ordezkatu

Aurreko hirietan ikusi dugun bezala, Londresen ere automobilaren espazioa kentzen ari dira beste erabilera batzuetarako. Espazio hori berdegune gisa, oinezkoentzako eta/edo bizikletentzako gune gisa edo, hurrengo argazkian bezala, bizikletentzako aparkaleku gisa erabiltzeko berreskuratu da. Aparkaleku-plaza baten edukieraz sentsibilizatzeko, bizikleta baten itxura duen aparkaleku bat jarri da.

Urbanismo taktiko bidezko bide mozketak

Kasu batzuetan, Low traffic neighborhood edo iragazkiak kono eta lorontzi soil batzuk erabiliz egiten dira. 0 euroko kostua duen neurri horri esker, probak egin daitezke eta neurri berriekin mugikortasunaren bilakaera zein den egiaztatu.

Rebuilding a Greener Hackney

“Rebuilding a Greener Hackney” proiektua Londresko Hackney barrutian egiten ari diren ekimena da, eremuaren iraunkortasuna eta erresilientzia hobetzeko. Proiektu honek hiri-berroneratzea du ardatz, ingurumen-jasangarritasunaren, energia-eraginkortasunaren eta berdeguneen sorreraren ikuspegitik.

Proiektuaren helburu nagusiak honako hauek dira:

Azpiegitura berdean hobekuntzak: Berdeguneen kopurua handitzea eta daudenen kalitatea hobetzea.
Efizientzia Energetikoa eta Jasangarritasuna: Eraikin zaharrak birgaitzea, energiaren erabilerari dagokionez eraginkorragoak izan daitezen.
Mugikortasun iraunkorra: Garraiobide iraunkorragoak sustatzea, hala nola bizikletak, oinezkoak eta garraio publikoa, automobilekiko mendekotasuna murriztuz eta kale seguruagoak eta irisgarriagoak sustatuz.
Parte-hartze komunitarioa: Tokiko komunitatea inplikatzea erabakiak hartzen eta proiektuak inplementatzen, hobekuntzek egoiliarren beharrak eta nahiak islatzen dituztela ziurtatzeko.

Laburbilduz, “Rebuilding a Greener Hackney” lanak eremua hiri-garapen iraunkorreko eredu bihurtu nahi du, egoiliarren bizi-kalitatea hobetuz ingurumena babesten den bitartean.

https://hackney.gov.uk/rebuilding-a-greener-hackney

Seinaletika

Interesgune nagusiak bizikletentzako seinaleen bidez seinaleztatuta daude, ibilbidea adierazita. Gainera, bizikletentzako arteria nagusiek 1etik 9ra arteko zenbakiak dituzte, “CS” aurrizkiarekin. Horrela, hauek dira cycleways zenbakituak:

CS1: Tottenham – City de Londres.
CS2: Stratford – Aldgate.
CS3: Barking – Lancaster Gate
CS4: Tower Bridge – Greenwich.
CS5: Oval – Pimlico.
CS6: King’s Cross – Elephant and Castle
CS7: Merton – la City de Londres.
CS8: Wandsworth – Westminster.
CS9: Kensington Olympia – Hounslow

Bizikletentzako tunelak

Hirian bizikletentzako tunel bat ere badago, joan-etorrietarako denbora laburtzeko.

Gurutzebide markatuak

Gurutzaketa batzuk bereizketa kromatikoz seinaleztatzen dira (kolore-desberdintzea)

Bizikleta publikoa: Santander Cycle

Londresko bizikleta publikoko zerbitzua, Santander Cycles izenez ezagutzen dena, Transport for London (TfL) enpresak egiten du. Sistema honek 800 geltoki eta 12.000 bizikleta baino gehiago ditu. Santander bankuak zerbitzuaren babesle gisa jarduten du, gastuen zati bat finantzatzen du eta, ordainetan, publizitatea lortzen du enpresarentzat.

Urte osoan zehar, zerbitzuak bizikleten eskuragarritasun handia mantentzen du, nahiz eta neguko hilabeteetan bizikleten banaketan doikuntzak ikus daitezkeen, eskaera txikiagoa eta baldintza meteorologikoak direla eta. Zerbitzuaren tarifak honako hauek dira:

Eguneroko sarbidea: 2 (lehen 30 minutuak doan, ondoren 2 minutu gehiago 30 minutuko)
Urteko sarbidea: gehienez 120 (lehen 30 minutuak doan bidaia bakoitzean, ondoren 2 minutu gehiago 30 minutuko)

Bizikleten egoera ona izan ohi da. Santander Cycleseko bizikletak sendoak dira, eta erabilera intentsiboari aurre egiteko diseinatuta daude, hala nola argi integratuak eta mantentze-premia txikiko transmisio-sistemak.

https://tfl.gov.uk/modes/cycling/santander-cycles

Rush-hour

“Rush hour” izenekoetan (irteerako eta lanera sartzeko puntu-orduak) bizikletaren erabilera nabarmen hazten da hiriaren erdialdean. Hiriaren erdigunean dauden bulego ugarietan lan egiten duten langileak beren egoitzetara itzultzen dira, eta semaforo-zikloek tropel txikiak sortzea eragiten dute. Ordu hauetan hiriak bizikleta masiboa erabiltzen duela pentsa dezake. Datuen arabera, banaketa modala % 24koa da eguneko une hauetan.

Bikeability

Bikeability Erresuma Batuko bizikletaren erabileran gaitzeko programa bat da, haur eta helduei bizikletaz segurtasunez eta errepideekiko konfiantzaz ibiltzeko beharrezkoak diren trebetasunak eta ezagutzak irakasteko diseinatua. Hainbat prestakuntza-maila eskaintzen ditu, bizikleta kontrolatzeko oinarrizko trebetasunetatik hasi eta jende gehien dabilen errepideetan segurtasunez gidatzeraino. Programa herrialde osoko ikastetxeetan ezartzen da.

Gure herrialdean ere lehen urratsak egiten ari dira bikeability inspirazio gisa erabiltzen den Bici+ izena duen izen bereko metodologia bat ezartzeko.

Tokiko erakundeak eta erakunde nazionalak

Londresen eta Erresuma Batuan hainbat erakundek lan egiten dute mugikortasun aktiboa errazago egiteko. Hona hemen horietako batzuk:

Sustrans

Sustrans Erresuma Batuko ongintzako erakunde bat da, nazio-mailan lan egiten duena garraio jasangarria sustatzeko. 1977an sortua, oinez ibiltzeko, bizikletan ibiltzeko eta garraio publikoa erabiltzeko ibilbideak sortzera eta hobetzera bideratuta dago.

Sustrans ezagunagoa da National Cycle Network garatzeko egiten duen lanagatik. Bizikleta eta oinezko ibilbideen sarea da, Erresuma Batuan zehar hedatzen dena, eta eguneroko garraiorako alternatiba seguruagoak eta ekologikoagoak eskaintzen ditu. Bere misioa da bidaia aktiboak guztiontzat irisgarriak izatea, osasuna hobetuz, kutsadura murriztuz eta komunitate iraunkorragoak sustatuz.

Web orrialdea: Sustrans

London Cycling Campaign

London Cycling Campaign (LCC) Erresuma Batuko ongintzazko erakunde bat da, Londresen txirrindularien eskubideen alde egiten duena. 1978an sortua, Londres hiri seguruagoa, osasungarriagoa eta bizigarriagoa bihurtzea du helburu, txirrindularitza garraiobide irisgarri eta jasangarri gisa sustatuz. LCC bizikleta azpiegitura hobetzeko, motordun trafikoa murrizteko eta txirrindularientzako bide segurtasuna handitzeko kanpainetan ari da lanean. Gainera, txirrindulariei laguntza eta baliabideak eskaintzen dizkie, tailerrak eta hezkuntza-ekitaldiak barne.

Web orrialdea: London Cycling Campaign

Ondorioak

Londres ikusi eta beste hiriburu handi batzuekin alderatu ondoren, ezin dugu esan bizikletaren garapenean Europako hiri erreferenteetako bat denik. Hala ere, hiria eraldaketa horretarako urratsak ematen ari da, bizikletarekin lagunkoia izateko. Printzipio positibo asko jasotzen ditu, baita beste hiri batzuetarako inspirazio-iturri diren praktika positiboak ere.